LEWICA I KULTURA
WSTĘP
Dla lewicy, dla której naturalną postawą jest krytycyzm wobec istniejącego status quo i dążenie do budowy lepszego świata, zainteresowanie kulturą ma szczególne znaczenie, bowiem intuicja artystyczna, wiedza płynąca z dokonań ludzi kultury, ich wyobraźnia pozwalająca pomyśleć inny świat stanowią niezbędne wsparcie poznawcze dla lewicy. Z jednej strony zatem lewica czerpie z dorobku kultury, z drugiej stara się być gwarantem wolności sztuki i mecenatu państwa nad rozwojem kulturalnym społeczeństwa. Szczególną rolę dla lewicy odgrywa sztuka zaangażowana, gdzie dochodzi do połączenia wartości artystycznej z podejmowaniem problematyki społecznej. W epoce „kapitalizmu kulturowego”, gdzie utowarowieniu podlega świat życia jednostek, zaś najbardziej dochodowym towarem stają się język, kody, symbole i style życia, lewica powinna przywiązywać szczególną wagę do współpracy z ludźmi literatury, teatru, sztuk wizualnych, filmu itd. Z takiej współpracy rodzą się wartościowe diagnozy rzeczywistości i powstaje kapitał symboliczny do jej zmiany w kierunku realizacji ideałów lewicowych. Sojusz lewicy i artystów ma długą tradycję i sięga samych początków ruchów lewicowych.
Lewica odnosi się do kultury w dwóch planach. Po pierwsze, rozumie kulturę jako historycznie ukształtowany zbiór reguł zachowań oraz symboli, które organizują naszą zbiorową wyobraźnię i wpływają na poczucie wspólnej tożsamości, a tym samym definiują nasz stosunek do innych. Po drugie odnosi się do organizacji kultury (tu jako zbioru dzieł sztuki, literatury, teatru itd., ale także samych artystów) w konkretnej przestrzeni politycznej, społecznej oraz ekonomicznej — relacji kultura-państwo, kultura-rynek itp.
LEWICA KULTUROWA
Plan pierwszy kojarzony jest historycznie z ruchem tzw. lewicy kulturowej — powstałym pod wpływem filozofii postmodernistycznej oraz przemian społecznych znanych jako „wydarzenia '68 roku” — którego rozkwit przypadł na lata 70. XX w. Lewica kulturowa dostrzegła, że istnieją warianty społecznych niesprawiedliwości związane z cechami wychodzącymi poza sferę ekonomii (do której redukował wszystkie zjawiska obowiązujący dotąd na lewicy marksistowski sposób myślenia, zgodnie z teorią ekonomicznej „bazy” i zależnej od niej kulturowej „nadbudowy”). Zwróciwszy uwagę na wzrastającą dyskryminację ze względu na płeć, seksualność czy rasę, lewica zaczęła zauważać, że obok ekonomii czynnikiem wykluczającym grupy społeczne jest dominująca wizja kultury, a zatem przekonań, które uchodzą za naturalne, gdy tymczasem faktycznie są narzucane przez większość. Kultura dominująca — w świetle lewicowych analiz — opierała się na: eurocentryzmie (czyli kulturowej dominacji cywilizacji europejskiej bądź euro-amerykańskiej), a zatem dominacji rasy białej nad pozostałymi; fallocentryzmie, czyli dominacji męskości (dla której istotnymi przymiotami są siła fizyczna, odwaga itp. i która definiuje miejsce kobiet jako co najwyżej towarzyszek życia mężczyzn); heteronormatywności (związanej z kultem wspomnianej męskości i dyskryminacją wszelkich innych wariantów seksualnych); metafizyce (zakładającej transcendencję rozumianą na sposób chrześcijański, zapewniającą tym samym przewagę tej religii nad pozostałymi) oraz kapitalizmie jako najdoskonalszej formie gospodarczej ekspresji heteroseksualnych, białych, religijnych mężczyzn, zapewniającej im poczucie spełnienia własnych pragnień w połączeniu z realizacją poczucia władzy nad innymi (pracodawców nad pracownikami). Intelektualistki oraz intelektualiści lewicowi zaczęli zajmować się reinterpretacją, ponownym odczytywaniem należących do kanonu dzieł sztuki, literatury, teatru z punktu widzenia nowych podmiotów na scenie politycznej. Pionierski pod tym względem był ruch feministyczny. Zaczęto zwracać szczególną uwagę na artystów do tej pory marginalizowanych ze względu na płeć, rasę, seksualność, religię itp. oraz kreować nowy kanon dzieł sztuki, w którym starano się pokazać wartościowe cechy kolejnych tożsamości. Zaczęto poddawać krytycznej analizie takie objawy kapitalizmu, jak konsumpcja czy triumf mediów masowych.
KULTURA I POLITYKA
Związki polityki z lewicową kulturą mogą przybierać rozmaite formy:
- Deklaracji przywiązania do światopoglądu socjalistycznego lub komunistycznego u artystów, pisarzy czy ludzi teatru uprawiających sztuki awangardowe (np. Pablo Picasso, Bertolt Brecht, a w Polsce Tadeusz Peiper czy Aleksander Wat), które to sztuki traktowano jako artystyczną realizację sympatii lewicowych. Jest to istotne — wytycza bowiem jeden z kierunków relacji między dziełem sztuki a światopoglądem. Kierunek ten zakłada, iż formalne rozbicie dzieła sztuki może być synonimem potrzeby rozbicia konserwatywnego kształtu relacji społecznych. Dzieło sztuki nawiązujące do rozwiązań awangardowych staje się potencjalnie krytyczne względem społecznego ładu. Historia dwudziestowiecznych awangard pokazuje, że poza łączeniem formalnego rozbicia i tematyki socjalistycznej (jak np. w przypadku Brechta), wielu artystów, którzy nie podnosili bezpośrednio spraw społecznych, a współtworzyli ruchy awangardowe (jak kubista Picasso), sympatyzowało z lewicą.
- Polityki kulturalnej krajów bloku wschodniego i nurtu socrealistycznego dekretowanego przez kolejne partie komunistyczne jako główny kierunek w sztuce demoludów. Socrealizm pozostawił przekonanie o drugim (po awangardzie) sposobie budowania relacji między sztuką i światopoglądem — wariancie realistycznym, gdzie przedstawienie rzeczywistości zwraca szczególną uwagę na tematy społecznie drażliwe, niewygodne dla dominujących narracji władzy, wypychane poza sferę publicznej debaty. Socrealizm nie mógł wytrzymać próby czasu, będąc doktryną artystyczną narzuconą przez oficjalną linię państwa i ograniczoną do realizacji celów nie tyle ideowych, co propagandowych na rzecz kolejnych ekip rządzących.
- Prawodawstwa państw demokratycznych odnośnie do finansowania kultury, udziału wolnego rynku w jej kształtowaniu, sposobów obsadzania stanowisk w publicznych ośrodkach kultury czy sposobu wpływania na nią poprzez np. prywatne media.
LEWICOWA KULTURA W POLSCE PO '89
Po 1989 roku, wraz z końcem PRL, dominujące przekonanie wśród ludzi kultury przypominało reakcje, które pojawiły się po 1918 roku. Mówiąc najkrócej, artyści poczuli, że mogą już „zrzucić płaszcz Konrada” i pozostawić dotąd spoczywające także na ich ramionach problemy polityczne wolnym instytucjom demokratycznym i zasiadającym w nich politykom. Artysta miał odtąd koncentrować się przede wszystkim na wartościach estetycznych. Konsekwencją tego było zamykanie się pól kultury na oddzielone od siebie: teatr, literaturę, sztuki wizualne... oraz oddzielenie ich wszystkich od obiegu naukowego i politycznego. Nigdy pełne, ale wystarczające, aby z czasem pojawiło się narastające przekonanie, że zamknięci w swoich branżach artyści i krytycy, wobec coraz bardziej komercjalizującej się rzeczywistości Polski, stali się jedynie dostarczycielami lepszych lub gorszych rozrywek dla mieszczańskiej publiczności. Ponadto pojawiło się nowe zagrożenie: ataki „moralnej większości” katolickiej, podczas których państwo — na które wpływu artyści pozbawili się sami — nie stanęło na wysokości zadania i nie zapewniło wolności sztuki. Coraz większa komercjalizacja i coraz bardziej konserwatywne otoczenie skłoniły coraz większą grupę artystów i instytucji do zainteresowania się sprawami publicznymi. Chwiać zaczął się paradygmat „sztuki dla sztuki”, choć dominujący głos w głównym nurcie z początku mocno, następnie coraz słabiej, piętnował i piętnuje wszelkie zaangażowanie artystów, zarzucając im uprawianie publicystyki w teatrze czy literaturze, instrumentalizację sztuki itd. Odbiciem tego procesu jest rosnące zaangażowanie aktywistów politycznych kulturą i coraz częstsza współpraca obu stron.
Wyjątkiem w latach 90., w których dominowała idea „czystej sztuki”, była sztuka krytyczna (Zbigniew Libera, Katarzyna Kozyra, Alicja Żebrowska, Robert Rumas, Artur Żmijewski). Wspomniani artyści krytykowali takie objawy konserwatywnego społeczeństwa jak fundamentalizm religijny, uprzedmiotowienie kobiecego ciała, a tym samym dominację męskiego modelu kultury, wszechogarniający popęd do konsumpcji wspierany przez media masowe, utowarowienie kultury. Ich sztuka pokazywała związki między społecznym konserwatyzmem o fundamencie religijnym i wolnym rynkiem, który poprzez media masowe promuje tradycyjny większościowy model kultury o cechach takich jak: dominacja męskości, wartości katolickich, tradycyjnego modelu rodziny i relacji między mężczyznami i kobietami w społeczeństwie,przywiązanie do polskiej tradycji martyrologicznej. Od początku sztuce tej towarzyszyły protesty środowisk konserwatywnych (zwłaszcza katolickich), które osiągnęły swoje apogeum w roku 2002, gdy posłowie i działacze Ligi Polskich Rodzin złożyli do prokuratury pozew przeciw artystce Dorocie Nieznalskiej o obrazę uczuć religijnych w instalacji „Pasja”, której jednym z elementów był wizerunek męskich genitaliów wpisanych w równoramienny krzyż. Podobne pozwy pojawiały się wielokrotnie wcześniej, najczęściej jednak sprawy umarzane były we wstępnej fazie postępowania. W 2003 roku Dorota Nieznalska została skazana na karę sześciu miesięcy ograniczenia wolności polegającego na wykonywaniu nieodpłatnie kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 20 godzin w stosunku miesięcznym i pokrycie kosztów procesu w całości (w sprawie trwa apelacja). Ten wyrok był sygnałem dla środowisk prawicowych, że wraz ze zmianą atmosfery politycznej mogą liczyć na poparcie sądów w wojnie z artystami stającymi po stronie krytyki społeczeństwa konserwatywno-wolnorynkowego. Więcej — rozpoczęły się naciski polityczne, doprowadzające do zamykania wystaw oraz galerii, prezentujących sztukę krytyczną.
Kolejnymi dziedzinami zajmującymi się problematyką społeczną z perspektywy światopoglądu lewicowego są tzw. literatura zaangażowana oraz nowy teatr. Rozwój nurtu literatury zaangażowanej, dla którego prototypem jest proza i poezja feministyczna lat 90., przypada na lata 2000-2006, a jego główni przedstawiciele to: Dorota Masłowska, Mariusz Sieniewicz, Michał Witkowski, Marta Dzido, Ewa Shilling, Sławomir Shuty oraz Daniel Odija. Pisarze zaangażowani ukazują świat wykluczonych przez wolny rynek i konserwatywne społeczeństwo (bezrobotnych, mieszkańców prowincji oraz terenów popegeerowskich, lesbijek i gejów), świat mediów kształtujących rzeczywistość w kategoriach rynkowej popkultury (również urynkowienie religii) oraz wielkich korporacji powodujących alienację jednostek, wreszcie dyskryminację kobiet.
Nowy teatr, który kojarzymy z takimi nazwiskami dramaturgów oraz reżyserów jak: Jan Klata, Maja Kleczewska, Paweł Demirski, Agnieszka Olsten czy Michał Zadara (wśród krytyków i animatorów życia teatralnego: Maciej Nowak, Piotr Gruszczyński, Roman Pawłowski, Krzysztof Mieszkowski), zajmuje się również problematyką języków wykluczenia ze szczególnym uwzględnieniem reinterpretacji historii (np. Solidarności czy II wojny światowej) oraz mitów polskości zakorzenionych w tradycyjnych tekstach polskich twórców romantycznych i modernistycznych. Literatura zaangażowana oraz nowy teatr atakowane są przez publicystów i krytyków prawicowych. Przeciwko artystom wysuwa się argumenty, że koncentrując się na problemach społecznych, tym samym rezygnują oni ze sztuki na rzecz uprawiania polityki. Ograniczanie sztuki do czystego estetyzmu jest sposobem konserwatywnych krytyków na utrzymanie artystów w ryzach rozrywki i odizolowanie ich od komunikacji społecznej, której sztuka jest naturalną częścią.
CZEGO OCZEKUJEMY OD KULTURY
Lewica jest po stronie sztuki, która krytycznie patrzy na zastane modele, konserwujące tradycyjne formy relacji międzyludzkich. Krytycznie ustosunkowuje się do presji mediów masowych, które służą utrwalaniu tych modeli (zgodnie z mechanizmem reprodukcji podpowiadającym, że większość woli obcować ze znanymi wzorami kultury, które utwierdzają ją w przekonaniu o trwałości wartości konserwatywno- mieszczańskich), oraz do machiny wolnego rynku, która kreuje popyt na towary poprzez odwoływanie się do znanych wzorów kultury i ikon popkultury (wykorzystywanie tradycyjnych modeli rodziny w reklamie; kreowanie wizerunków młodych, szczupłych ludzi jako wzoru do naśladowania itp.). Lewica jest po stronie sztuki ukazującej społecznie wykluczonych, dyskryminowanych, upośledzonych ekonomicznie przez triumfalny pochód kapitalizmu. Jednocześnie, mając na względzie zarówno tradycję awangardową jak i realistyczną, nie przywiązuje wielkiej wagi do formy dzieł sztuki, przeciwstawia się natomiast czystej estetyce — sztuce dla sztuki.
CZEGO OCZEKUJEMY OD PAŃSTWA
Lewica w dziedzinie relacji między kulturą a państwem opowiada się za wkładem państwa w finansowanie kultury — wspieraniem inicjatyw wysokoartystycznych, które nie mają szans przetrwać wolnorynkowej konkurencji, oraz kontrolą relacji między wolnym rynkiem a kulturą (np. ograniczeniem w reklamie treści niemieszczących się w światopoglądzie lewicowym, takich jak szowinizm, homofobia itp.). W dziedzinie życia artystycznego lewica opowiada się po stronie wolności wypowiedzi dla artystów, zagwarantowania kuratorom wystaw czy wydawcom książek niezależności w doborze tematów, prac oraz treści, które pragną przekazać, a w przypadku dyrektorów miejskich oraz narodowych placówek kultury (galerii, teatrów itp.) — zapisania w kontraktach niezależności uniemożliwiającej wpływ politycznych lobby na programowy kształt tychże.
