WOLNOŚĆ I LIBERALNA DEMOKRACJA
TEORETYCY DEMOKRACJI LIBERALNEJ
Spośród niezliczonych filozofów i teoretyków demokracji liberalnej wskazać można przynajmniej kilku autorów „klasycznych”, bez których trudno sobie wyobrazić dzisiejszą myśl postępową, a którzy w różnych epokach budowali jej podstawy, choć nieraz ich poglądy odbiegają od propagowanego przez dzisiejsząlewicę modelu.
MYŚL KLASYCZNA
Jan Jakub Rousseau (1712-1778) — jeden z czołowych myślicieli francuskiego Oświecenia. Jego rozważania krążyły przede wszystkim wokół kwestii wolności i równości. W Umowie społecznej twierdził: „człowiek urodził się wolny, a wszędzie jest w okowach” — ludzie wolni z natury sami się zniewolili, budując społeczeństwo oparte na prawie własności prywatnej. Żądza zysku i prestiżu zastąpiła poczucie wspólnoty. By naprawić ten stan, ludzie powinni zawrzeć umowę społeczną — wspólnie ustanowią prawa, którym każdy w równym stopniu będzie podlegał. Tak stworzona wspólnota zapewni każdemu równość w prawie i moralności — prawa zawsze mają bowiem służyć ogółowi, a nie pojedynczej grupie czy jednostce. Dzieje się tak, gdyż prawa są wyrazem woli powszechnej. Koncepcje Rousseau dały teoretyczne podstawy do najistotniejszej zasady demokracji: że ludem rządzi sam lud — wola powszechna wyraża bowiem jego interes.
Immanuel Kant (1724-1804) — filozof niemiecki, jeden z najważniejszych filozofów Oświecenia. Jego idea imperatywu kategorycznego („Postępuj wedle takich tylko zasad, co do których możesz jednocześnie chcieć, żeby stały się prawem powszechnym”) rozwijała ideę woli powszechnej Rousseau. Jest ona jednym ze źródeł lewicowego uniwersalizmu. To człowiek sam ma ustanawiać dla siebie prawa i zasady postępowania, a nie np. bezrefleksyjnie przejmować je z tradycji. Zasady te stosują się w równym stopniu do wszystkich istot rozumnych, nie tylko do białych, mężczyzn czy bogatych, a nawet nie tylko do ludzi. Kant podkreślał autonomię i wolność istot rozumnych, twierdził, że moralność powinna być ugruntowana w ludzkim rozumie, a nie np. w Bogu. Głosił bezwzględny priorytet słusznego, stanowionego przez wolne i równe jednostki prawa nad wszelkim „dobrem”, nad partykularnymi i prywatnymi celami, zainteresowaniami i roszczeniami. Kant jest też twórcą pierwszej liberalnej (demokratycznej) teorii pokoju — idei „wiecznego pokoju” między zjednoczonymi w federację państwami. Jest ona jednym z historycznych źródeł Unii Europejskiej.
John Stuart Mill (1806-1873) — wielki zwolennik wolności indywidualnej, który zarazem twierdził, że dla jej urzeczywistnienia konieczna jest społeczna redystrybucja dochodów, zapewniająca każdemu minimum umożliwiające godne życie — tak aby wolność człowieka nie była jedynie formalnym, pustym zapisem; wolność dla Milla wyrażać się miała w swobodnej dyskusji nad wszystkimi sprawami publicznymi, która przyczynia się jednocześnie do budowy więzi wspólnoty, twierdził on m.in., że „tam, gdzie ludzie nie mają nawyku wspólnego działania i roztrząsania spraw publicznych, tam bliźni może być tylko współzawodnikiem i tam moralność prywatna jest biedna, a o moralności publicznej mowy nawet nie ma”.
Karol Marks (1818-1883) — filozof niemiecki — postulował, by filozofowie, zamiast tylko opisywać — zmieniali świat. Wskazywał, że sposób myślenia człowieka — jego wiara, moralność, przekonania — są zależne od warunków społecznych, w jakich żyje, a przede wszystkim od pozycji ekonomicznej. Poglądy, jakie panują w społeczeństwie, to poglądy, które przynoszą korzyść tzw. klasie panującej, tzn. posiadaczom środków produkcji. Zysk i rozwój technologiczny w kapitalizmie rosną szybciej niż kiedykolwiek wcześniej, ale odbywa się to kosztem wyzysku tych, którzy nie posiadają nic do zaoferowania poza swoją pracą. Na rynku wszystko zostaje utowarowione — nie tylko przedmioty, ale także myśli i uczucia ludzkie, a praca ludzka jest wyalienowana, tzn. nie przynosi człowiekowi samorealizacji, lecz jedynie cierpienie i uzależnienie od niewidzialnych sił rynku. To ludzie zbudowali jego mechanizm, ale wymknął się on spodkontroli i zaczął żyć własnym życiem.
Charles Wright Mills (1916-1962) — m.in. interpretator myśli Karola Marksa, wedle którego niemiecki filozof — wbrew obiegowym stereotypom — był przede wszystkim świeckim moralistą, racjonalistą, humanistą wierzącym w wolność, który „pozostaje myślicielem, któremu udało się w najbardziej jasny i najbardziej ryzykowny sposób wyartykułować podstawowe ideały, na których opiera się również liberalizm”. Abstrahując od zbrodni i absurdów stalinizmu i realnego socjalizmu, wskazywał, że „to, co w klasycznym liberalizmie jest najbardziej wartościowe, zostało niezwykle przekonująco i z powodzeniem przyjęte przez klasyczny marksizm”, zarówno bowiem marksizm, jak i liberalizm stanowią twór Oświecenia, wraz z jego przywiązaniem do racjonalności, logiki, postępu i ludzkich, samoświadomych działań i projektów.
MYŚL WSPÓŁCZESNA
John Rawls (1921-2002) — autor Teorii sprawiedliwości, która stanowi dziś podstawę myślenia socjaldemokratycznego i lewicowo-liberalnego, łącząc postulaty liberalnego indywidualizmu („każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych”) oraz budowy sprawiedliwego porządku społecznego („nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, (a) aby były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych (...) i jednocześnie (b) aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans”). Rawls twierdził, iż wzrost społecznych nierówności ekonomicznych jest dopuszczalny o tyle jedynie, o ile przynosi korzyść (tj. wzrost materialnego dobrobytu) także najuboższym.
Jürgen Habermas (1929-) — filozof i socjolog niemiecki, jeden z największych myślicieli XX wieku — twierdzi, że nauka krytykująca społeczeństwo musi też zaproponować mu jakiś model docelowy. Sam stworzył wielką teorię działania komunikacyjnego. Zakłada ona, że wszystkie normy i prawa powszechnie obowiązujące powinny być poddawane publicznemu testowi: przedyskutowane w racjonalnej dyskusji, w której strony posługują się jedynie argumentami rozumu, a tzw. teoria krytyczna ma pomóc wyeliminować wszystko, co nieświadomie i irracjonalnie wpływa na nasze wybory polityczne — np. ideologie. Instytucje powinny zapewnić tzw. idealną sytuację komunikacyjną — gdzie wszystkie strony mają równe szanse przedstawienia racjonalnych argumentów. Możliwy jest wtedy konsensus ustanowiony przez dyskusję, a to oznacza demokratyczny ideał wypracowania woli powszechnej w dyskusji. Za największe zagrożenia dla społeczeństwa uważa technokratyzm i zagarnięcie świata ludzkiego życia przez kategorie pieniądza i władzy.
Anthony Giddens (1938-) — brytyjski socjolog i twórca programu Nowej Partii Pracy. Choć cieszy się on również uznaniem jako teoretyk zajmujący się przemianami tożsamości w epoce późnej nowoczesności, to jego nazwisko wiąże się przede wszystkim z projektem „trzeciej drogi”. Projekt ten sformułowano jako sposób na odnowienie socjaldemokracji wobec upadku radzieckiego modelu socjalizmu i odpowiedź na widoczną w coraz większym stopniu niezdolność kapitalizmu do rozwiązywania problemów coraz bardziej nieprzejrzystego zglobalizowanego świata późnej nowoczesności. Odpowiedzią Giddensa był swego rodzaju kapitalizm „z ludzką twarzą”, co jak zauważali złośliwi krytycy, równało się w zasadzie przyznaniu, że istnieje tylko jedna droga, droga kapitalizmu. Trzecia droga, będąc manifestem końca epoki ideologii, w gruncie rzeczy kwestionuje tradycyjny podział na lewicę i prawicę jako anachroniczny. W efekcie brytyjska Nowa Partia Pracy i niemiecka SPD, która również podpisała się pod projektem trzeciej drogi, przeprowadziły szereg liberalnych reform, przechodząc w stronę centrum politycznego spektrum.
Chantal Mouffe (1943-) — belgijska filozofka polityki, inaczej niż Habermas, uważa, że w polityce konsensus nie jest możliwy, chyba że zostanie narzucony przemocą (niekoniecznie fizyczną, ale np. symboliczną), tak jest np. dzisiaj na Zachodzie w kwestiach gospodarczych — „wszyscy się zgadzają”, że dla neoliberalizmu nie ma alternatywy. Nie zgadza się też z obwieszczonym m.in. przez Giddensa końcem epoki ideologii. Kiedy w polityce nie ma możliwości alternatywnego wyboru, a różnice między lewicą a prawicą zacierają się — na scenę wkraczają populiści, ogłaszający siebie alternatywą dla systemu. Polityka powinna mieć charakter konfliktowy, a ścierające się różne opcje nie mają dojść do konsensusu — któraś z nich musi uzyskać hegemonię, wprowadzając rozwiązania właściwe dla swej wizji państwa i społeczeństwa. Hegemonia nie jest równoznaczna z dyktaturą — fundamenty demokracji liberalnej zostają zachowane, gdyż przeciwnicy, pomimo skrajnych różnic, respektują zasady porządku politycznego (np. wybory, podstawowe prawa człowieka).
Slavoj Žižek (1949-) — słoweński filozof, socjolog i krytyk kultury. Łącząc wątki psychoanalityczne z klasycznymi motywami niemieckiej filozofii (Hegel, Schelling, Kant) oraz marksizmem, przedstawia być może najoryginalniejszą i najbardziej płodną poznawczo wersję współczesnej teorii krytycznej. Czerpiąc z pism francuskiego psychoanalityka Jacques'a Lacana oraz kultury popularnej, klasyków filozofii i otaczającej go rzeczywistości późnego kapitalizmu, dokonuje bezlitosnej krytyki współczesnej postaci demokracji liberalnej i związanego z nią systemu kapitalistycznego. Szczególnym jego zainteresowaniem cieszy się pojęcie ideologii, które uznaje on za klucz do pojmowania rzeczywistości społecznej, przeciwstawiając się popularnym wizjom naszych czasów jako epoki końca ideologii. W jego ujęciu ideologia nie jest po prostu iluzją skrywającą przed naszymi oczami rzeczywistość, ale raczej jedynym sposobem na funkcjonowanie porządku społecznego. Lewica stoi zatem jego zdaniem przed koniecznością wynalezienia nowych ideologicznych koordynatów, które pozwolą jej zmierzyć się z zagrożeniami stojącymi przed zglobalizowaną ludzkością: zagrożeniem ekologicznym, terrorystycznym i nierównym podziałem dóbr. Paradoks polega na tym, że obecnie łatwiej potrafimy sobie wyobrazić globalną katastrofę spowodowaną którymś z tych zagrożeń niż rzeczywistą alternatywę dla neoliberalnego porządku kapitalistycznego.
