WOLNOŚĆ I LIBERALNA DEMOKRACJA
DATY I FAKTY
1215 — w Anglii wydana zostaje Wielka Karta Swobód, która stanowi m.in., że: „żaden wolny człowiek nie ma być pojmany ani uwięziony albo wyrzucony z posiadłości, albo proskrybowany, ani wygnany lub innym sposobem pognębiony; i ani sami na niego nie wyruszymy, ani nikogo innego przeciw niemu nie wyślemy, jak tylko na podstawie legalnego wyroku równych jemu albo na podstawie prawa ziemskiego (...)” — przywilej ów dotyczy jednak tylko możnowładztwa.
1789 — francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela określa wszelką władzę jako „pochodzącą z woli ludu” oraz zakłada powszechną równość wobec prawa (także w sferze politycznej), znosi przywileje stanowe, wprowadza zasadę nietykalności osobistej i wolności sumienia, definiuje także pojęcie wolności jako możności czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu, prawo czyniąc jedynym instrumentem określenia tego, co jest czynnością szkodliwą i zabronioną.
1776 — amerykańska Deklaracja Niepodległości głosi, iż „wszyscy ludzie zostali stworzeni równi” — dotyczy to jednak tylko (w sferze politycznej) białych mężczyzn, prawa polityczne ograniczone są bowiem cenzusem płci, a także majątku.
1791 — republikańska konstytucja Francji dzieli obywateli na „czynnych” i „biernych”, przyznając tym pierwszym (mężczyznom, którzy ukończyli 25. rok życia i płacą określonej wysokości podatki) prawa wyborcze — uzyskuje je w sumie ok. 4 mln obywateli.
W XIX wieku coraz więcej krajów Zachodu demokratyzuje prawa wyborcze i ogłasza liberalne gwarancje ochrony praw jednostki, np. w Anglii stopniowo obniża się próg majątkowy uprawniający do głosowania: po reformie systemu parlamentarnego z 1832 prawa wyborcze otrzymała część klasy średniej, 1867 część robotników, 1884 robotnicy rolni.
W 1893 roku, jako pierwszy kraj na świecie, prawo wyborcze kobietom przyznaje Nowa Zelandia, w jej ślady idą m.in.: Australia (1901), Norwegia (1913), Dania (1915), Anglia, Austria, Kanada i Polska (1918), Holandia (1919), USA (1920), Szwecja (1921).
1948 — Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjmuje Powszechną Deklarację Praw Człowieka — stanowi ona m.in., że „każdy człowiek jest wolny”, zabrania stosowania dyskryminacji, zapewnia prawo do sądu, do sprawiedliwego procesu, do zrzeszania się, nakazuje wyrzeczenie się niewolnictwa, gwarantuje ochronę prywatności, a także zakazuje tortur i nieludzkiego traktowania; jako pierwszy tego typu dokument wymienia również prawa pozytywne w wymiarze socjalnym: prawo do ubezpieczeń społecznych, do pracy, do odpowiedniego i zadowalającego wynagrodzenia, do urlopu i wypoczynku, do odpowiedniej stopy życiowej (wyżywienia, odzieży, mieszkania, opieki lekarskiej, koniecznych świadczeń socjalnych), do zabezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, starości, niezawinionej utraty środków do życia, do nauki, wreszcie prawo do swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnym społeczeństwa; Deklaracja nie miała wiążącej mocy prawnej, ale określała ogólny kierunek, w jakim podążać powinny cywilizowane państwa świata.
1950 — na forum Rady Europy powstaje Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Polska ratyfikuje ją w roku 1993, a w 2000 ratyfikuje protokół 6. do niej, zabraniający orzekania i wykonywania kary śmierci w czasie pokoju; Konwencja określa konkretne instrumenty egzekwowania praw — Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu; gwarantuje m.in.: prawo do życia, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do uczciwego procesu, do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, deklaruje wolność słowa, myśli, sumienia, wyznania, zakazuje tortur i nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, niewolnictwa, poddaństwa i pracy przymusowej, zakazuje wreszcie dyskryminacji — z jakiegokolwiek powodu.
1961 — Europejska Karta Społeczna Rady Europy, przez Polskę ratyfikowana w 1997 roku, zawiera daleko idący program ochrony praw socjalnych (m.in. prawo pracowników do zrzeszania się, do godziwego wynagrodzenia, odpowiednich warunków pracy, do ochrony w przypadku zwolnienia z pracy, do ochrony przed ubóstwem i marginalizacją społeczną, a także prawo do mieszkania), do którego realizacji państwa-sygnatariusze zobowiązane są dążyć.
WOLNOŚĆ I LIBERALNA DEMOKRACJA W POLSCE
Za początki demokracji liberalnej w naszym kraju można uznać uchwalenie Konstytucji marcowej z 1921 r. W ramach liberalno-demokratycznych o budowę sprawiedliwszego i mniej opresyjnego obyczajowo porządku społecznego w tamtej epoce walczyła przede wszystkim Polska Partia Socjalistyczna, a także (na polu kultury) m.in. środowisko tygodnika „Wiadomości Literackie”.
W okresie PRL-u demokratyczne ideały lewicowe obecne były w tekstach tygodnika „Po prostu”, w działalności intelektualnego Klubu Krzywego Koła (1954-1962), w wystąpieniach tzw. partyjnych rewizjonistów, a także środowiska tzw. komandosów (młodzieży studenckiej Uniwersytetu Warszawskiego w drugiej połowie lat 60.), pozostając w obrębie paradygmatu marksistowskiego. W latach 70. do ideałów emancypacji i upodmiotowienia jednostek, zwłaszcza tych najsłabszych, odwoływał się w swych apelach i działaniach Komitet Obrony Robotników oraz broniące praw pracowniczych — Wolne Związki Zawodowe.
Także „Solidarność” można traktować przede wszystkim jako ruch społeczny na rzecz poprawy bytu materialnego robotników, który owo dążenie podniósł do rangi postulatu politycznego, domagając się zarazem demokratycznych instrumentów wpływu na władzę, da się zatem interpretować „Solidarność” jako nurt w swej istocie lewicowy.
Druga połowa lat 80. to czas, w którym socjalne postulaty „państwa robotników i chłopów” spełniane były w coraz mniejszym stopniu z powodu gospodarczego kryzysu. Drogę do liberalno-demokratycznych reform otworzyły rozmowy Okrągłego Stołu. Ich efektem było przeprowadzenie tzw. wyborów kontraktowych (1989) i powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego. Mimo udziału w nim wielu wybitnych ludzi lewicy (m.in. Jacka Kuronia) rząd Mazowieckiego wprawdzie podjął daleko idące reformy liberalno-demokratyczne, ale — zgodnie z dominującymi w latach 80. i 90. na świecie poglądami na najlepszy ustrój społeczno-ekonomiczny — nie uwzględnił w swym programie lewicowych postulatów socjalnych. W ten sposób zbudowano w Polsce podwaliny neoliberalnego projektu ekonomicznego. Wybory kontraktowe umożliwiły społeczeństwu (po raz pierwszy od 1947 roku) dokonanie demokratycznego wyboru przynajmniej w odniesieniu do części kandydatów — można je w związku z tym uznać za początek demokracji liberalnej, przynajmniej w jej proceduralnym wymiarze.
